Bu konuda ilk söylenebilecek şey, dağcılık sporunun hep söylenenin aksine "tehlikeli spor" sınıfında yer almamasıdır. Bu flaş bir giriş olsun veya akılda kalsın veya iç rahatlatsın diye belirtilmiş bir şey değil inanılarak söylenmiş bir sözdür.
Gerçektende konu incelendiğinde, dağcılık sporu doğru ve kontrollü yapıldığında minumum düzeyde risk barındırmaktadır.
Şimdi bunları irer birer inceleyelim ve Dağ kazalarının olası sebeplerini bunların birbirleri ile etkileşimlerini ve nasıl önlenebileceğine dair noktaların üzerinden geçelim ki nasıl riskleri minimize ettiğimiz görelim.
Tabii ki dağcılıkta mühendislikde olduğu gibi size her tür problemin ve sorunun çözümü tek tek anlatılmaz, genel olarak yöntem ve formülasyonlar, yaklaşım biçimleri verilir ve sonra siz bu birikimle ve deneyimlerinizle karşınıza gelen her türlü ve sayısız problemi çözmeye çalışırsınız. Dağcılıkta bunun gibidir yöntemler ve temeller verilir ve bundan sonra siz yaratıcılığınızı da kullanarak çözümler bulursunuz. Örnek verecek olursak perlonlardan emniyet kemeri yapmak, buz vidasından sikke yapmak, kitaplarda kıyıda köşede gördüğünüz bazı teknikleri hatırlayıp kullanmak gibi.
Şimdi Dağ kazalarına sebep olan ve birbiri ile hem dikey hemde yatay anlamda etkileşim içinde olan etkenleri sıralayalım.
Objectif Nedenler (Kişiden Bağımsız)
Hava Şartları (Fırtına ve/veya Soğuk)
Kar atındaki kaya yapısı
Rota ve kayanın zorluk derecesi
Çığ oluşumu riski
Kar yapısı
Sis
Taş düşmesi
Yabani hayvan tehlikesi
Yıldırım düşmesi
Oksijen yetersizliği
Deneyim eksikliği
Sübjektif Nedenler (Kişiye bağlı)
Bilgi yetersizliği
Tecrübe eksikliği
Malzeme yetersizliği
Fiziksel yetersizlik
Dikkatsizlik / Konsantrasyon/ Aşırı enerji harcanması ayarlanamaması
Özgüven fazlalığı
Telaşlanmak /kontrol kaybı
Kendini veya ekibi tanıma /tanımama
Ekip gibi davranmak / davranamamak
Yukarda sıralanan bu objectif nedenlerin tehlike doğurmasına subjectif nedenlerden bir veya bir kaçı neden olabilir. Mesela bir kişinin sis ve çığ hakkında bilgisi yoksa bunun getireceği riskler sonucu tehlikeli sonuçlar doğabilir.
Dağlarda öngürülemeyecek risk yoktur. Herşey önceden farkedilebilir ve bilinebilir. Tüm bunların ışığında riski minimize edebiliriz ve etmeliyizde. Önlemeyecek ve kaçılamayacak riskte yoktur bu yüzden gerekirysa tehlikeden kaçmalıyız.
Kabaca tehlikelerden bahsedecek olursak
Isı değişimlerinde taşlar yapı gereği çözülürler ve taş düşmesi yaşanır. Mesela bu sebeple yaz aylarında K.Ağrı dağına çıkmamalı. Bunun gibi örnekler çoğaltılabilir yani topografik özellikleri gereği bölgeler ve rotalar bilinmeli iyice hesaplanmalıdır.
Yıldırımların düşebileceği zamanları ve bölgeleri iyi öğrenmeli ve böyle bir yerde bu riskle karşılaştığında neler yapacağını, nerelerde bulunmak gerektiğini bilmeliyiz.
Gidilecek yere özel olan objectif tehlikeleri belirlemeliyiz.
Örneğin Uludağ veya Ilgaz dağı kolay olmaları sebebiyle içlerinde potansiyel riskleri barıdırırlar. Bu yüzden bunları bilerek ve hatta diğer riskleride bilerek gitmeliyiz. Mesela Uludağ da Wolfram madeninden ötürü pusulalar çalışmaz. Denize yakın olması ve bir ovadan direk olarak yükselmesi nedeniyle ani hava değişimlerine, sis basmalarına açık bir dağdır. Aynı şekilde Uludağ veya Ilgaz dağı için Subjektif tehlikeler de çoğunluktadır: küçük ve basit dağ olarak nitelenmeleri sebebiyle tehlike çok olur. Özgüvenin çok olması, dikkatsizlik ve mazleme teminindeki eksiklikler sonucu kazalar olabilir.
Bu durumda ne yapılabilir? Kendimiz en kötü duruma ve en zor dağa göre hazırlamalıyız, yani toleransları, süreleri fazla vermeleyiz, kendimizi en yüksek risk seviyesine göre ayarlamayız ve mesela sis olabileceği tehlikesine karşın navigasyon bilgileri tazelenmeliyiz. Eksik diğer bilgileride tazelemeliyiz. Buna bağlı olarak şu soruyu sorabiliriz. Dağ kazaları en çok nerede olur? Kolay yerlerde, kolay rotalarda kaza daha çok olur. Mesela Uludağ da, Ağrı da yaz aylarında , Ilgaz da. Yani zorluk derecesi ile tehlike ters orantılıdır.
Dağ da üşenme/kaytarma hali
İnsanlar şehir ortamından yani 0 irtifadan yukarı gittiklerinden oksijen azlığı nedeniyle uyku hali oluşur. İşten kaçma, kaytarma hali oluşur bu birçok riski beraberinde getirir. Bunlardan birisi mesela hipotermi oluşumudur, diğerleri ise konsantrasyon ve enerji kaybıdır.
O yüzden bol bol ve derin nefes almalı, mesela %80 kapasite ile nefes almalıyız, bunu belli bir süre ciğerlerde tutup sonra hızlıca geri vermeliyiz. Baş ağrısı olduğunda veya doğru nefes almak istediğimizde 5`er dk lık 1-2 seans çok iyi gelir.
Kısaca yüksek irtifada nefes alma taktikleri öğrenilmeli ve bunlar kullanılmalıdır.
Kişi kendini iş yapmaya koşullamalı, hiç durmadan hep hareketli olmak için iş çıkartmalı kendine, ekip hemen iş bölümüne gidip kişilere iş çıkartmalı. Yapılacak hiç bir şey yoksa bile zırpalamalı ve en son olarak ta hiç iş kalmayınca direk uyku tulumuna girip uyumalıyız.
Rehavet Hali
Zor yerlerde dağcılar aşırı efor sarfederek ve aşırı dikkat harcayarak geçerler ama o parkur bitipte kolay yerlere gelince rehavet çöker ve algılamalar kapanır işte bu durumda kazaların olma riski yine çoktur.
Dengesiz Ekipler
Dengeli olmayan bir ekiple dağa gidilmişse bile yine tehlike minimum`a indirilebilir. Alınacak maksimum önlemler sayesinde risk çok az hale gelir. Bu durumda yapılacak şey ekipteki en zayıf halkaya göre pozisyon almaktır. O kişiye göre emniyet noktalarını oluşturmak, önlemleri ona göre almak en iyi çözümdür.
Tecrübesiz insanların başına daha çok kaza gelir. Tecrübe az ise "Cahil cesaret" oluşur ve bu halde birçok risk alınmış olur.
İstatistiklere göre dönüş yolculuğunda daha çok kaza olur. Buna da dikkat etmek gerekir. Ne yapmak gerekir diye sorulursa? Mesela dönüş içinde yiyecek ve su bulundurulmalı, kaynaklar çıkışta tamamen tüketilmemelidir. Mesela konsatrasyon ve duyargaçlar iniştede açık tutulmalıdır. Enerji dengeli harcanmalıdır.
Enerjiyi dengeli harcama hali (İlerleyen zamanlarda davranış biçimi)
Mesela dönüş yolculuğunda veya 20 günlük bir expeditionun 10.uncu gününden sonra tehlikeler başgösterir. Dikkat azalması, kontrol kaybı, üşengeçlik olabilir. Bunu önlemek için enerjiyi dengeli harcamak, hız, dikkat, enerji denklemini iyi kurup bunu uygulamak gerekmektedir.
Güvenliği Arttırmak
Ekip lideri gerekli gördüğünde veya kişi kendini değerlendirdikten sonra gerekli gördüğünde 1 gün ara kamplarda mola verip dinlenmelidirler. Bu zirve şansını azaltsa veya yok etse bile gerekiyorsa yapılmalıdır. Bu sayede enerji yeniden toplarlanır, kaslar dinlenir ve kramp girme olasılığı yok edilir, konsantrasyon, moral ve motivasyon yeniden arttırılmış olur.
Bu konunun sonuna geldiğimizde ek olarak aşağıdakileri söyleyebiliriz.
Daha önceden oluşmuş kazaları incelemek ve düşünmek gerekir. Mesela Sertaç Tümerdem in 2001 yılındaki Ağrı dağındaki ölümü. İskender Iğdır`ın Ağrı daki ölümü, Ilgaz, Bolkar kazaları vs. vs
Mesela Sertaç Tümerdem in kazası örnek verilsin diyelim. Her tür riskin bir arada olduğu bir kaza. Aslında iyi bir örnek değil çünkü bu kadar risk parametresi bir arada olacak kaza zor bulunur.
Kişi yalnız çıkıyor, rota bilmiyor, telefonla U.Uluocak`tan devamlı yol soruyor, hipotermi yi nasıl gidereceğini telefonla soruyor, beden eğitimcisi olmasına rağmen enerji harcanımı konusunda bilgisi muhtemelen az, laktik asit oluşumunda haberdar değil, malzeme eksiği var ve olanında kullanımını bilmiyor. Yani birçok açıdan uç noktada ve sakıncalı bir örnek çünkü kime söylersen söyle bu örneği "Amaaan bana anlatma onu ben o kadar hatayı zaten bir arada yapmam demekki sorun da olmaz " der. Ancak bu kazadaki değil 6-7 objektif ve subjectif hatayı bir arada tutmak bunlardan 1 tanesi bile ölümcül kazalara sebep verebilir.
Diğer tüm kazaları inceleyip devamlı okumalıyız. İskender Iğdır ın kazasında ekip olabilme/olamama durumunun değerlendirilmesi gibi değerlendirmeler yapmalıyız. Orada mesela en zayıf halka ya göre güvenlik önlemleri alınsaydı belkide kaza olmayacaktı vs.vs..
Uludağ daki kazalar, Bolkar daki kaza, son olarak Ilgaz kazası irdelenmeli. Neler eksik? Hangi tür risklerle karşılaşılmış. Profesyonel veya amatör bile olmayan yaşı 18 in altında olan kişilerin bile değil dağa tırmanmak için, trekking`e bile götürülmelerinde bile riskler vardır bunlar hesaplanmadan temel survival malzeme yanına alınmadan gidilmesi zaten risk oluşumuna ve kazaya davetiye çıkartmak demektir.
Bu konuda söylenecek son sözler ise şunlardır; gitmeden önce Objectif ve Subjectif anlamda tüm risk maddelerini gözden geçirmeli, bilgi eksikliğini tazelemeliyiz. Mesela sis, çığ, hipotermi vs konularında eksik olduğunuzu veya unuttuğunuzu düşünüyorsanız bunları tamamlayıpta gidin. Mesela dağın Kuzey yüzü ile Güney yüzü arasındaki farklarını incelemek, gidilecek rotaları incelemek, dağın özelliklerini bilmek riski azaltmak anlamında faydalı olacaktır.
Bunlara ek olarak ise gitmeden önce etraflıca düşünmeliyiz. Ben bu dağa gidebilirmiyim, bu ekip bu dağa gidebilirmi?, Ben bu ekibin içinde yer alabilirmiyim, dağın bu rotasına ben gidebilirmiyim veya ekip gidebilirmi ? Bu mevsimde ve/veya dağın bu yüzeyine (Kuzey veya güney) ben veya bu ekip gidebilirmi? Malzeme, teorik bilgi veya tecrübe eksikliği ne ölçüde var veya bunlar ne ölçüde ve nasıl komponse edilebilir?
İşte tüm bu soruları kendimize sorduktan sonra karar almalıyız. Gitmeyebiliriz veya gittikten sonra maksimum güvenlik tedbirlerini alır en zayıf halkaya göre kendimiz ayarlarız. Bu tedbirler ışığında, bilinçli olarak ve hazırlıklı olarak dağa gidebiliriz işte o zaman dağcılık riski en az sporlardan birisi haline gelir.
Gerçektende konu incelendiğinde, dağcılık sporu doğru ve kontrollü yapıldığında minumum düzeyde risk barındırmaktadır.
Şimdi bunları irer birer inceleyelim ve Dağ kazalarının olası sebeplerini bunların birbirleri ile etkileşimlerini ve nasıl önlenebileceğine dair noktaların üzerinden geçelim ki nasıl riskleri minimize ettiğimiz görelim.
Tabii ki dağcılıkta mühendislikde olduğu gibi size her tür problemin ve sorunun çözümü tek tek anlatılmaz, genel olarak yöntem ve formülasyonlar, yaklaşım biçimleri verilir ve sonra siz bu birikimle ve deneyimlerinizle karşınıza gelen her türlü ve sayısız problemi çözmeye çalışırsınız. Dağcılıkta bunun gibidir yöntemler ve temeller verilir ve bundan sonra siz yaratıcılığınızı da kullanarak çözümler bulursunuz. Örnek verecek olursak perlonlardan emniyet kemeri yapmak, buz vidasından sikke yapmak, kitaplarda kıyıda köşede gördüğünüz bazı teknikleri hatırlayıp kullanmak gibi.
Şimdi Dağ kazalarına sebep olan ve birbiri ile hem dikey hemde yatay anlamda etkileşim içinde olan etkenleri sıralayalım.
Objectif Nedenler (Kişiden Bağımsız)
Hava Şartları (Fırtına ve/veya Soğuk)
Kar atındaki kaya yapısı
Rota ve kayanın zorluk derecesi
Çığ oluşumu riski
Kar yapısı
Sis
Taş düşmesi
Yabani hayvan tehlikesi
Yıldırım düşmesi
Oksijen yetersizliği
Deneyim eksikliği
Sübjektif Nedenler (Kişiye bağlı)
Bilgi yetersizliği
Tecrübe eksikliği
Malzeme yetersizliği
Fiziksel yetersizlik
Dikkatsizlik / Konsantrasyon/ Aşırı enerji harcanması ayarlanamaması
Özgüven fazlalığı
Telaşlanmak /kontrol kaybı
Kendini veya ekibi tanıma /tanımama
Ekip gibi davranmak / davranamamak
Yukarda sıralanan bu objectif nedenlerin tehlike doğurmasına subjectif nedenlerden bir veya bir kaçı neden olabilir. Mesela bir kişinin sis ve çığ hakkında bilgisi yoksa bunun getireceği riskler sonucu tehlikeli sonuçlar doğabilir.
Dağlarda öngürülemeyecek risk yoktur. Herşey önceden farkedilebilir ve bilinebilir. Tüm bunların ışığında riski minimize edebiliriz ve etmeliyizde. Önlemeyecek ve kaçılamayacak riskte yoktur bu yüzden gerekirysa tehlikeden kaçmalıyız.
Kabaca tehlikelerden bahsedecek olursak
Isı değişimlerinde taşlar yapı gereği çözülürler ve taş düşmesi yaşanır. Mesela bu sebeple yaz aylarında K.Ağrı dağına çıkmamalı. Bunun gibi örnekler çoğaltılabilir yani topografik özellikleri gereği bölgeler ve rotalar bilinmeli iyice hesaplanmalıdır.
Yıldırımların düşebileceği zamanları ve bölgeleri iyi öğrenmeli ve böyle bir yerde bu riskle karşılaştığında neler yapacağını, nerelerde bulunmak gerektiğini bilmeliyiz.
Gidilecek yere özel olan objectif tehlikeleri belirlemeliyiz.
Örneğin Uludağ veya Ilgaz dağı kolay olmaları sebebiyle içlerinde potansiyel riskleri barıdırırlar. Bu yüzden bunları bilerek ve hatta diğer riskleride bilerek gitmeliyiz. Mesela Uludağ da Wolfram madeninden ötürü pusulalar çalışmaz. Denize yakın olması ve bir ovadan direk olarak yükselmesi nedeniyle ani hava değişimlerine, sis basmalarına açık bir dağdır. Aynı şekilde Uludağ veya Ilgaz dağı için Subjektif tehlikeler de çoğunluktadır: küçük ve basit dağ olarak nitelenmeleri sebebiyle tehlike çok olur. Özgüvenin çok olması, dikkatsizlik ve mazleme teminindeki eksiklikler sonucu kazalar olabilir.
Bu durumda ne yapılabilir? Kendimiz en kötü duruma ve en zor dağa göre hazırlamalıyız, yani toleransları, süreleri fazla vermeleyiz, kendimizi en yüksek risk seviyesine göre ayarlamayız ve mesela sis olabileceği tehlikesine karşın navigasyon bilgileri tazelenmeliyiz. Eksik diğer bilgileride tazelemeliyiz. Buna bağlı olarak şu soruyu sorabiliriz. Dağ kazaları en çok nerede olur? Kolay yerlerde, kolay rotalarda kaza daha çok olur. Mesela Uludağ da, Ağrı da yaz aylarında , Ilgaz da. Yani zorluk derecesi ile tehlike ters orantılıdır.
Dağ da üşenme/kaytarma hali
İnsanlar şehir ortamından yani 0 irtifadan yukarı gittiklerinden oksijen azlığı nedeniyle uyku hali oluşur. İşten kaçma, kaytarma hali oluşur bu birçok riski beraberinde getirir. Bunlardan birisi mesela hipotermi oluşumudur, diğerleri ise konsantrasyon ve enerji kaybıdır.
O yüzden bol bol ve derin nefes almalı, mesela %80 kapasite ile nefes almalıyız, bunu belli bir süre ciğerlerde tutup sonra hızlıca geri vermeliyiz. Baş ağrısı olduğunda veya doğru nefes almak istediğimizde 5`er dk lık 1-2 seans çok iyi gelir.
Kısaca yüksek irtifada nefes alma taktikleri öğrenilmeli ve bunlar kullanılmalıdır.
Kişi kendini iş yapmaya koşullamalı, hiç durmadan hep hareketli olmak için iş çıkartmalı kendine, ekip hemen iş bölümüne gidip kişilere iş çıkartmalı. Yapılacak hiç bir şey yoksa bile zırpalamalı ve en son olarak ta hiç iş kalmayınca direk uyku tulumuna girip uyumalıyız.
Rehavet Hali
Zor yerlerde dağcılar aşırı efor sarfederek ve aşırı dikkat harcayarak geçerler ama o parkur bitipte kolay yerlere gelince rehavet çöker ve algılamalar kapanır işte bu durumda kazaların olma riski yine çoktur.
Dengesiz Ekipler
Dengeli olmayan bir ekiple dağa gidilmişse bile yine tehlike minimum`a indirilebilir. Alınacak maksimum önlemler sayesinde risk çok az hale gelir. Bu durumda yapılacak şey ekipteki en zayıf halkaya göre pozisyon almaktır. O kişiye göre emniyet noktalarını oluşturmak, önlemleri ona göre almak en iyi çözümdür.
Tecrübesiz insanların başına daha çok kaza gelir. Tecrübe az ise "Cahil cesaret" oluşur ve bu halde birçok risk alınmış olur.
İstatistiklere göre dönüş yolculuğunda daha çok kaza olur. Buna da dikkat etmek gerekir. Ne yapmak gerekir diye sorulursa? Mesela dönüş içinde yiyecek ve su bulundurulmalı, kaynaklar çıkışta tamamen tüketilmemelidir. Mesela konsatrasyon ve duyargaçlar iniştede açık tutulmalıdır. Enerji dengeli harcanmalıdır.
Enerjiyi dengeli harcama hali (İlerleyen zamanlarda davranış biçimi)
Mesela dönüş yolculuğunda veya 20 günlük bir expeditionun 10.uncu gününden sonra tehlikeler başgösterir. Dikkat azalması, kontrol kaybı, üşengeçlik olabilir. Bunu önlemek için enerjiyi dengeli harcamak, hız, dikkat, enerji denklemini iyi kurup bunu uygulamak gerekmektedir.
Güvenliği Arttırmak
Ekip lideri gerekli gördüğünde veya kişi kendini değerlendirdikten sonra gerekli gördüğünde 1 gün ara kamplarda mola verip dinlenmelidirler. Bu zirve şansını azaltsa veya yok etse bile gerekiyorsa yapılmalıdır. Bu sayede enerji yeniden toplarlanır, kaslar dinlenir ve kramp girme olasılığı yok edilir, konsantrasyon, moral ve motivasyon yeniden arttırılmış olur.
Bu konunun sonuna geldiğimizde ek olarak aşağıdakileri söyleyebiliriz.
Daha önceden oluşmuş kazaları incelemek ve düşünmek gerekir. Mesela Sertaç Tümerdem in 2001 yılındaki Ağrı dağındaki ölümü. İskender Iğdır`ın Ağrı daki ölümü, Ilgaz, Bolkar kazaları vs. vs
Mesela Sertaç Tümerdem in kazası örnek verilsin diyelim. Her tür riskin bir arada olduğu bir kaza. Aslında iyi bir örnek değil çünkü bu kadar risk parametresi bir arada olacak kaza zor bulunur.
Kişi yalnız çıkıyor, rota bilmiyor, telefonla U.Uluocak`tan devamlı yol soruyor, hipotermi yi nasıl gidereceğini telefonla soruyor, beden eğitimcisi olmasına rağmen enerji harcanımı konusunda bilgisi muhtemelen az, laktik asit oluşumunda haberdar değil, malzeme eksiği var ve olanında kullanımını bilmiyor. Yani birçok açıdan uç noktada ve sakıncalı bir örnek çünkü kime söylersen söyle bu örneği "Amaaan bana anlatma onu ben o kadar hatayı zaten bir arada yapmam demekki sorun da olmaz " der. Ancak bu kazadaki değil 6-7 objektif ve subjectif hatayı bir arada tutmak bunlardan 1 tanesi bile ölümcül kazalara sebep verebilir.
Diğer tüm kazaları inceleyip devamlı okumalıyız. İskender Iğdır ın kazasında ekip olabilme/olamama durumunun değerlendirilmesi gibi değerlendirmeler yapmalıyız. Orada mesela en zayıf halka ya göre güvenlik önlemleri alınsaydı belkide kaza olmayacaktı vs.vs..
Uludağ daki kazalar, Bolkar daki kaza, son olarak Ilgaz kazası irdelenmeli. Neler eksik? Hangi tür risklerle karşılaşılmış. Profesyonel veya amatör bile olmayan yaşı 18 in altında olan kişilerin bile değil dağa tırmanmak için, trekking`e bile götürülmelerinde bile riskler vardır bunlar hesaplanmadan temel survival malzeme yanına alınmadan gidilmesi zaten risk oluşumuna ve kazaya davetiye çıkartmak demektir.
Bu konuda söylenecek son sözler ise şunlardır; gitmeden önce Objectif ve Subjectif anlamda tüm risk maddelerini gözden geçirmeli, bilgi eksikliğini tazelemeliyiz. Mesela sis, çığ, hipotermi vs konularında eksik olduğunuzu veya unuttuğunuzu düşünüyorsanız bunları tamamlayıpta gidin. Mesela dağın Kuzey yüzü ile Güney yüzü arasındaki farklarını incelemek, gidilecek rotaları incelemek, dağın özelliklerini bilmek riski azaltmak anlamında faydalı olacaktır.
Bunlara ek olarak ise gitmeden önce etraflıca düşünmeliyiz. Ben bu dağa gidebilirmiyim, bu ekip bu dağa gidebilirmi?, Ben bu ekibin içinde yer alabilirmiyim, dağın bu rotasına ben gidebilirmiyim veya ekip gidebilirmi ? Bu mevsimde ve/veya dağın bu yüzeyine (Kuzey veya güney) ben veya bu ekip gidebilirmi? Malzeme, teorik bilgi veya tecrübe eksikliği ne ölçüde var veya bunlar ne ölçüde ve nasıl komponse edilebilir?
İşte tüm bu soruları kendimize sorduktan sonra karar almalıyız. Gitmeyebiliriz veya gittikten sonra maksimum güvenlik tedbirlerini alır en zayıf halkaya göre kendimiz ayarlarız. Bu tedbirler ışığında, bilinçli olarak ve hazırlıklı olarak dağa gidebiliriz işte o zaman dağcılık riski en az sporlardan birisi haline gelir.
