AYDURAN
Zirve
Bu mağaralar Çayağzı Köyünün 6 Km doğusunda , Ortakent kasabasının 5 Km güneydoğusunda yer almaktadır. Ortakent’ in çıkışında sağ yola girildiğinde eski bir değirmene kadar arabayla değirmenden sonra ise 1 Km yaya olarak gidilir. Eğer Traktörle yada atla gidiyorsanız Mağaraların yanına kadar gidersiniz.
Hanak çayının akış yönünde yer alan bu mağaralar tüf boyalarına oyulmuş mekanlar olmasına karşın görünüş olarak mağaralara benzediği için HAROSMAN adıyla anılmışlardır. Arkeolojik olarak ise bu yapılara yer altı sığınakları ( Katakomp) denir.
İlk bakışta kapadokya yöresi yapılarına benzemesi bu yapıları o yöreyle ilgili paralellik kurmamızı sağlar. Tarihi olarak Hıristiyanların yayılışını düşünürsek kapadokya yöresinden 100-200 yıllık bir dönem sonra buralarda yerleşmiş olabileceklerini tahmin etmekteyiz.
Genel olarak bu yapıları ele almamız gerekirse şu özelliklerin görüldüğünü söyleyebiliriz; Mağaralar iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm Batı ( Yukarı Kısım) taraf, ikinci bölüm ise Doğu ( Aşağı kısım) taraf olarak iskan edilmiştir. Yukarı kısımdaki dehlizler kilise ve küçük barınaklardan oluşurken, aşağı kısımdaki dehlizler yönetici odası ve yönetimle ilgili büyük barınaklardan oluşmaktadır.
Yukarı kısımdaki dehlizler genelde iki katlıdır, ama tek katlı olanlarda vardır. Bu dehlizler genelde üç yada dört mekandan oluşmaktadır. Ön cepheye bakan mekanlar pencere aralıklarıyla ışıklandırılırken ön cepheye bakmayan dip kısımlardaki yapıların ışıklandırılması yoktur. Tavandan delikler açılarak ışıklandırma sağlanmaya çalışılmıştır. Bu mekanlar sert cisimlerle oyulmuştur. Önemli mekanlar dışında çoğu mekan kesit biçiminde ve duvarları düzgün olmayan hatlar görünümündedir.
Yukarı kısımda soldan birinci olan iki katlı dehliz ( Mağara) ibadet yeri görünümündedir. Yine dini yapı olabilecek solda üç dehliz var. Ortada kalan iki dehliz ise duvarlardaki is izleri ile buranın mutfak olabileceğini gösteriyor. İki katlı yapılar dışındaki diğer dehlizler barınak ve nöbetçi yerleri olarak değerlendirebiliriz.
Harosman mağaralarının aşağı kısmı ( Doğu) yukarı kısımda farklı olarak yapılar daha büyük ve tarihlemeye yardımcı olabilecek unsurları içermektedir. Aşağı kısmın yapıları genelde tek katlıdır. Yönetici odası ise ikinci kat seviyesindedir. Ama oda tek katlıdır.
Aşağı kısmın sol bölümü ise birbirine tünelle bağlantılı iki büyük mekan yer almaktadır. Soldaki mekanını önü duvarla örünmüştür. Duvarda kullanılan düzgün kesme taşları ve taşların arasındaki beyaz hare ise tarihlemeye yardımcı olabilecek buluntu durumundadır. Yapı büyük bir salondan ve arkasında odadan oluşan bir toplantı yeri olarak düşünülür. Toplantı yeri olarak düşünmemizi sağlayan unsur ise salonun sağ tarafında bulunan 20-25 kişinin oturabileceği banktandır. Ayrıca bu salonun sol duvarının alçı sıvayla kaplanması da bu yapının önemli mekan olduğunu göstermektedir. S ol duvarın alçı ile sıvanması tarihleme açısından önemli olabilir.
Aşağı kısmın diğer yapısı ise yerden yaklaşık 5 metre yükseklikte ikinci kat seviyesinde yer almaktadır. Merdivenle çıkılan bu yapı içinde taht şeklinde oturma yerinin bulunma ve korunma amacıyla yükseğe yapılmasından bu mekanın yönetici odası olarak düşünmemizi sağlar.
Genel bir yapı şeklini açıkladığımız bu dehlizlerin özenle yapılmaması ve buluntu vermemizi nedeni ile bu dehlizlerin kısa süreli barınma amacıyla yapıldığını çok sayıda küçük barınaklardan oluşması buranını sürekli nöbetçiler tarafından kullanma kısa süreli barınmanın daha çok savunma amaçlı olduğunu göstermektedir.