Bu konu biraz uzun ve teknik olduğu için sadece mümkün olduğunu belirterek insanlarından yazıları okumaktan sıkılacağını düşünerek es geçtim. İlgi duyuyorsanız konuyu izninizle açayım.
Diyelim Türkiye'de yaşıyorsunuz ve kolunuzda zamanı saniye mertebesinde doğru gösteren ayarı yapılmış sıradan bir kol saatiniz var. Burada saatin ulusal saat dilimine tam ayarlanmış olması çok önemli ! Ulusal saat nedir ? Kavramını burada açmamız gerekiyor. Dünya üzerindeki boylam dediğimiz sanal çizgiler İngiliz Kraliyet Coğrafya Merkezi tarafından ilk defa oluşturulurken güneşin dünya etrafındaki 1 turu esas alınmıştır. Bu 1 tur daha sonra saatin gelişimiyle zamana bölünerek şöyle ifade edilmiştir. Greenwich Mean Time (GMT) sıfır başlangıcıdır. Greenwich limanından doğuya gidildikçe her 4 dakikada 1 boylamın dünyayı kestiği var sayılmıştır. Doğuya gidildikçe üzerinden geçilen 0,15,30,45...60 vb boylamlarıda ulusal saat olarak kabul edilmiştir. Bu durumda Greenwich Mean Time (GMT)'da saat 12.00 olduğunda 30 boylamını (İzmit) ulusal saat dilimi kabul eden Türkiye'de saat 14:00'dir. Bu temel bilgiyi sanırım herkes hatırlamıştır.
Türkiye'de ulusal saat diliminin seçimi gereği öğle vakti saat 12,00'de güneş İzmit'de 30 boylamında diktir. Kolunuzdaki saat 12,00'yi vurduğunda bulunduğunuz yerde güneş doğu-batı istikametinde sıfır gölge vermiyorsa bu durumda siz İzmit'de 30 boylamında değilsinizdir. Peki hangi yönde gölge veriyor ve 12'den önce veya sonra kaç dakika sonra bulunduğunuz yerde güneş sıfır gölge konumuna geçiyorsa yerinizin boylamını bulmak çok kolaydır.
Örnek: saatiniz 12.00'yi gösterdi ancak diktiğiniz çubuk gölge veriyor. Beklediniz ve gördünüz ki 16 dakika 10 saniye 3 salise sonra ancak çubuğunuzun gölgesi sıfırlandı. Bu durumda neredesiniz ? Çubuğunuz saat 12'yi gösterdikten sonra gölgeniz sıfırlandığı için siz demek ki 30 boylamı İzmit'in batısındasınız. Bu birinci çıkarımımızdır. Her boylam 4 dakikada bir dünyayı kestiğine göre 16/4=4 boylam batıda olduğunuz anlamı çıkar. Yani tam yeriniz 30-4 boyla 10 saniye 3 salise'den hesapla= doğu 26 boylam 10 saniye 3 salise sonucu çıkar. GPS'lerde bu E26' 10, 03 olarak kabaca Edirne sınırı olarak ifade edilir. Bu yöntemle eski yelkenli kalyon kaptanları okyanusta yerlerini şaşmaz bir şekilde hesaplarlardı.
Hesap zor ve karmaşık gibi görünebilir. Ama dünya boylam mantığını ve saat ilişkisini kafanızda bir defa çözdünüz mü bu hesabı yapmak sadece 1 dakikanızı alacaktır. Dünya üzerinde nerede bulunduğumuzu ifade edebilmek için iki şeye ihtiyacımız vardır. Boylam ve enlem ! Yukarıda bulunduğumuz boylamı nasıl hesaplayacağımız anlattım. Demek ki artık bulunduğumuz yerdeki boylamı biliyoruz. Peki enlemimizi nasıl bulacağız ? Kraliyet donanması gemilerin seyir halindeki problemini boylamları saatlere güneş turu/saat mantığıyla çözerken enlemi işe şu mantıkla çözmüştür;
Malumunuz dünyamız yuvarlaktır !Dünyanın var sayılan en kuzey tepe noktasında Kutup Yıldızı yer alır. Tersinde ise Kutup Yıldızının muadili Güney Haçı yıldız kümesidir. Referans noktaları bu iki yıldız kabul edilmiştir. Ben kuzey yarım küreyi anlatacağım çünkü güney yarım küreninde mantığı aynıdır.
Kuzey Kutuplarında sıfır noktasında duran bir insan düşünelim, bu kişi göremediği ekvatora doğru sırtını dönmüş ufka bakmaktadır. Ufuk çizgisinden kafasını yukarı doğru kaldırarak. Kutup yıldızına bakar. İşte bu kafa haraketi tam 90 derecedir. Bu kişi geriye ekvatora doğru yürümeye başladıkça dünyanın yuvarlak oluşu gereği ufuk hattı göreceli kutup yıldızına göre önünde yükselmeye başlayacaktır ve aradaki 90 derecelik açı kapanarak küçülmeye başlayacaktır. Ekvatora doğru geri geri yürüdükçe 80, 70, 60.... derken ekvator üzerine gelip güneye 1 adım attığında kutup yıldızını artık göremeyecektir. Bu noktaya ekvator yani 0 enlemi diyoruz. Bu temel mantıktan sonra
örnekle açıklayalım..
Bulunduğu enlemi hesaplamak isteyen kişi sadece şunu yapmalıdır. Bulunduğu noktada yüksekçe bir yere çıkar ve en kesintisiz manzaradan ufka bakar. Ardından kutup yıldızına bakar. İkisi arasındaki açı bulduğunuz enlem değeridir. Bunu hesaplamak için yerden ince düz iki dal alınır . Bunlar pergel şeklinde bağlanır. Biri ufka diğeri kutup yıldızına nişanlanır. Ardından çubuklar sabitlenir ve yere yatırılır. Aradaki açı değeri toprağa çizilen düzgün bir gönye yardımıyla bulunur.
Bu yöntemi anlatması uzun ama uygulaması aslında oldukça hızlıdır. Gündüz saatinde enlemi aynı yöntemle güneşle aranızdaki açıyı hesaplayarak da bulabilirsiniz. Ancak bunun için bulunduğunuz mevsimi ve güneşin dönenceler arasındaki mevsimsel hareket tarzını bilmeniz gerekir.
imla bilgi eksikliği hatası ypmışsam affetin lütfen biraz üşüttüm ve bu satıları yataktan yazıyorum. Affınıza sığınıyorum.